Prijsstijgingen: juridische (on)mogelijkheden om van prijsafspraken af te komen

Van de maak- en levensmiddelenindustrie tot de detailhandel: alle partijen in de keten lijken te worstelen met de enorme prijsstijgingen die een direct gevolg zijn van de coronapandemie en nu ook de oorlog in Oekraïne. De voorraad grondstoffen is beperkt, de brandstofprijzen en transportkosten zijn door het dak gegaan en het is moeilijker om aan verpakkingsmateriaal te komen. Maar wie krijgt de rekening van de gestegen kostprijs gepresenteerd? Is dat de producent / leverancier of de distributeur / groothandelaar?

In deze blog gaat Valerie Kruijtzer in op de juridische (on)mogelijkheden die contractspartijen in een business to business (B2B) verhouding hebben om gemaakte afspraken “open te breken”. Kan een producent / leverancier (extreme) prijsstijgingen ondanks het feit dat de gesloten overeenkomst geen of een beperkt prijswijzigingsbeding bevat toch aan de afnemer doorberekenen? En kan een afnemer op zijn beurt (extreme) prijsstijgingen tegenhouden als de producent / leverancier op grond van de overeenkomst het recht heeft deze door te berekenen?

In B2B verhouding zijn partijen in beginsel vrij om af te spreken wat zij willen. Zo kunnen leverancier en afnemer met vaste prijzen werken, waarbij geldt: you win some, you lose some. Daalt de kostprijs, dan heeft alleen de producent / leverancier daar voordeel van. Zijn marge is dan immers groter, omdat de afnemer dezelfde inkoopprijs betaalt. Stijgt de kostprijs, dan gebeurt het omgekeerde. De afnemer betaalt dezelfde prijs, maar kan het product waarschijnlijk zelf met meer marge wederverkopen.

Onze wet gaat in B2B verhoudingen uit van het principe ‘afspraak is afspraak’: er zal niet snel aan gemaakte afspraken getornd kunnen worden, óók als de markt verandert en eerder gemaakte afspraken toch niet zo gunstig blijken te zijn.

Hoewel dit het uitgangspunt is, betekent dit niet dat contractspartijen helemaal geen opties hebben. De wet biedt een aantal escapes. Als aan de voorwaarden daarvan voldaan is, hoeft de contractspartij die daar een beroep op doet niet tegen de gemaakte afspraken te presteren. Het gaat dan om overmacht, onvoorziene omstandigheden en de redelijkheid en billijkheid.

Een beroep op overmacht zal – als het om onverwachte of extreme prijsstijgingen gaat – geen uitkomst bieden. Van overmacht is namelijk alleen sprake als het door een bepaalde omstandigheid feitelijk onmogelijk is om te leveren, dan wel af te nemen. Denk bijvoorbeeld aan brand in de fabriek, waardoor de volledige voorraad teniet is gegaan.

Het is niet moeilijk om voor te stellen dat het voor producent / leverancier onmogelijk zal zijn om aan zijn afnemers uit te leveren als zijn voorraad in rook op is gegaan. In geval van extreme prijsstijgingen kan de fabrikant die met zijn afnemer een vaste prijsafspraak heeft gemaakt feitelijk nog wel leveren, maar zal het voldoen aan zijn leveringsverplichting “slechts” (grote) financiële gevolgen hebben. Dit is niet voldoende om overmacht aan te nemen.

Aan de rechter kan gevraagd worden om een overeenkomst te beëindigen of te wijzigen als zich een onvoorziene omstandigheid voordoet. Dit is een omstandigheid waar partijen op het moment van het sluiten van de overeenkomst geen rekening mee hebben gehouden. De vraag is of de huidige prijsstijgingen worden gezien als zo’n onvoorziene omstandigheid en of het dus zinvol is daar een beroep op te doen.

Uit de rechtspraak blijkt dat de rechter zich in dit soort gevallen heel terughoudend opstelt. ‘Afspraak is afspraak’ blijft namelijk het uitgangspunt. Alleen in heel extreme gevallen lijkt de rechter geneigd te zijn een verzoek toe te wijzen. Dit gebeurde in een zaak waar de prijs van magneten met 400-600% waren gestegen, nadat de Chinese overheid voor die producten exportbeperkingen had ingevoerd.

Voor een eventueel succesvol beroep op dit leerstuk zal de eisende partij in ieder geval moeten stellen én onderbouwen dat de huidige prijsstijgingen niet in de gemaakte afspraken zijn verdisconteerd. Ook moet duidelijk worden gemaakt dat  de oorzaak van de prijsstijgingen niet het gevolg is van reguliere marktwerking (wat tot het normale ondernemersrisico behoort), maar van oorzaken die geheel buiten de markt liggen. Garanties zijn er echter niet. Alle omstandigheden van het geval zullen namelijk worden meegewogen. Zo zal een rechter het verzoek tot ontbinding of wijziging van de overeenkomst minder snel toewijzen als partijen in hun overeenkomst al rekening hebben gehouden met eventuele prijsstijgingen en een prijswijzigingsbeding zijn overeengekomen.

Uit de rechtspraak volgt dan ook dat rechters een verzoek tot ontbinding of wijziging van de overeenkomst vanwege onvoorziene omstandigheden vaker afwijzen dan toewijzen. Laat je dus goed adviseren over de haalbaarheid van een eventuele procedure.

Er zijn gevallen denkbaar waarin het onredelijk is dat een partij een beroep doet op een gemaakte afspraak.

De rechter kan in zo’n geval gevraagd worden om zo’n afspraak buiten toepassing te verklaren. Dit is een manier om het eerlijke evenwicht tussen partijen te herstellen. Dat zal hij alleen doen als het ‘naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar’ is dat de bewuste afspraak gehandhaafd blijft. Ook hier geldt echter dat de rechter terughoudend zal zijn om dit toe te wijzen en dat de eisende partij flink aan de bak zal moeten om de rechter zo ver te krijgen.

Het is de vraag of de huidige situatie verandering brengt in de terughoudendheid van de rechter. Aan de huidige (extreme) prijsstijgingen ligt immers een ware cocktail van oorzaken ten grondslag, waarvan niet gezegd kan worden dat deze allen het gevolg zijn van reguliere marktwerking. Er is nog geen recente rechtspraak bekend waaruit blijkt hoe rechters hiermee omgaan. Zorg er daarom voor dat je op de hoogte blijft van de ontwikkelingen rondom dit onderwerp, zodat je dit zo nodig in de praktijk kan toepassen.

Staat u op het punt om nieuwe afspraken met een fabrikant, distributeur of detailhandelaar te maken? Zorg er dan voor dat prijsafspraken redelijk zijn en er voldoende escapes worden ingebouwd. Zo doet een afnemer er goed aan om te bedingen dat hij de overeenkomst mag beëindigen als de leverancier een prijsverhoging doorvoert van meer dan een X percentage per jaar. Andersom zal de leverancier willen afspreken dat hij voor prijsstijgingen tot een X percentage geen akkoord van de afnemer nodig heeft.

Ben je op zoek naar advies over het eventueel openbreken van huidige afspraken of wil je weten waar je bij het sluiten van een nieuwe overeenkomst rekening mee moet houden? Valerie Kruijtzer geeft je graag advies.